خداوند به ما خبر داده است كه نفوس به سه دسته تقسيم شده‌اند:

1- نفس اماره.

2- نفس لوامه.

3- نفس مطمئنه.

«إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّيَ » يوسف: 53

(‏چرا كه نفس (سركش طبيعةً به شهوات مي‌گرايد و زشتيها را تزيين مي‌نمايد و مردمان را) به بديها و نابكاريها مي‌خواند، مگر نفس كسي كه پروردگارم بدو رحم نمايد (و او را در كنف حمايت خود مصون و محفوظ فرمايد ). ‏)

« وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ» القيامة: 2

(و به نفس سرزنشگر سوگند! (كه پس از مرگ زنده مي‌گرديد و رستاخيز حق است)

« ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً * فَادْخُلِي فِي عِبَادِي * وَادْخُلِي جَنَّتِي»الفجر: 27 – 30

(اي انسانِ آسوده خاطر (كه در پرتو ياد خدا و پرستش الله، آرامش به هم رسانده‌اي و هم اينك با كوله‌باري از اندوخته طاعات و عبادات، در اينجا آرميده‌اي)! ‏ به سوي پروردگارت بازگرد، در حالي كه تو (از كرده خود در جهان و از نعمت آخرت يزدان) خوشنودي، و (خدا هم) از تو خوشنود (است). ‏ به ميان بندگانم درآي (و همراه شايستگان و از زمره بايستگان شو). ‏‏و به بهشت من داخل شو ‏)

البته منظور اين نيست كه هر انسان سه نفس را دارا باشد، بلكه منظور اين است كه اين سه، صفات و حالاتي هستند که ممکن است با در نظر گرفتن شرايط براي ذاتي عارض شوند، مثلاً هرگاه هوس‌هاي نفس بر انسان غلبه كنند و نفس مرتكب گناه و معاصي شود، نفس اماره درست مي‌شود و اگر بعد از گناه توبه و پشيماني صورت گيرد، نفس لوامه ايجاد مي‌شود، چون انسان را بر انجام گناه ملامت مي‌کند و در ارتکاب گناه و انجام حسنات دچار شک و ترديد مي‌شود. اما نفس مطمئنه در صورتي است که محبت به خير و ميل به حسنات و دوري از شر و بديها به ملکه و اخلاق راسخي در بدن تبديل شده باشند. شرح طحاوية

شارح طحاويه بعد از بيان انواع و اقسام نفوس مي‌فرمايد: حقيقتاً اين نفس‌ها براي يک انسان عارض مي‌شوند، يعني نفس انساني داراي سه حالت مي‌باشد، ابتدا انسان را به انجام گناه دستور مي‌دهد سپس اگر ايمان بيايد نفس لوامه درست مي‌شود و بعد از ارتکاب گناه انسان را محاکمه و سرزنش مي‌کند و اگر ايمان قوت بگيرد به نفس مطمئنه مبدل مي‌گردد. شرح الطحاويه: 445.

آيا نفس مي‌ميرد؟
ابن تيميه مي‌فرمايد: بدون ترديد ارواح مخلوق هستند و عدم و فنا بر آنها عارض نمي‌شود، ولي مرگ شان با جدايي از بدن‌ها صورت مي‌گيرد و هنگام دميدن نفخه ثانيه ارواح به بدن‌ها باز مي‌گردند. مجموع فتاوي (4/279).

شارح طحاويه اين مساله را مطرح نموده و مي‌گويد: مردم درباره اينكه آيا روح مي‌ميرد يا خير اختلاف نظر دارند، گروهي بر اين عقيده هستند كه ارواح مي‌ميرند، چون آنها نفوس هستند و هر نفسي لا جرم مي‌ميرد، اگر فرشتگان از مرگ نجات پيدا نکنند روح هرگز نجات پيدا نخواهد کرد. گروه ديگري هم بر اين باور‌اند كه ارواح نمي‌ميرند، چون ارواح براي بقاء و دوام آفريده شده‎اند و بدن و جسم هم براي مرگ و نابودي، بنا بر اين اصل مي‌گويند: احاديثي كه دال بر منعم يا معذب بودن ارواح هستند حكايت از آن دارند كه ارواح از بين نمي‌روند.

ديدگاه صحيح در اين باره اين است كه گفته شود: مردن ارواح و نفوس يعني مفارقت و جدايي آنها از بدن، اگر منظور از مردن ارواح و نفوس همين قدر يعني خروج از ابدان باشد، پس آنها طعم مرگ را مي‌چشند و «كل نفس ذائقة الموت» در حق آنها نيز جاري است، ولي اگر منظور از مردن ارواح فنا و معدوم شدن بطور كلي باشد، درست نيست، چون روح در بهشت و جهنم ماندگار است و از نعمت و يا عذاب بهره‌مند‌ مي‌شود، همانگونه که خداند در قرآن مي‌فرمايد:

«لَا يَذُوقُونَ فِيهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولَى وَوَقَاهُمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ» الدخان: 56

(آنان هرگز در آنجا مرگي جز همان مرگ نخستين (كه در دنيا چشيده‌اند و بعد از آن زنده شده‌اند) نخواهند چشيد، و خداوند آنان را از عذاب دوزخ به دور و محفوظ داشته است. ‏)

و منظور از اين مرگ همان مفارقت و جدايي از ابدان و اجساد است. شرح طحاويه: 446.

آيا روح و نفس آدمي دو شيء مختلف هستند؟

براي كسي كه در امور انسان بعد از مرگ مي‌خواهد پژوهشي انجام دهد، ضروري است تصويري از روح را كه بعد از مرگ خوشحال مي‌شود يا عذاب مي‌بيند ترسيم نمايد، يعني اينكه بيان کند روح چيست؟ آيا روح کيفيتي دارد؟ آيا روح جزء بدن است يا چيزي جدا از جسم و بدن؟ اگر چيزي غير از جسم است در کجا سکني گزيده است؟ آيا روح مخلوق و حادث است؟ آيا روح واحد است يا متعدد و متکثر؟ آيا ارواح مي‌ميرند و مرگ آنها چه کيفيتي دارد؟ محل آنها در برزخ کجا است؟ و آيا در عالم برزخ به حوادث و رخ دادهاي جهان علم و آگاهي دارند؟

ابن تيميه مي‌فرمايد: روحي كه در جسم و بدن تدبر مي‌كند همان روحي است که با مرگ انسان از جسد بيرون مي‌رود و هنگام حيات در درون وي دميده شده و همان نفسي است که در آخرين رمق جان به پرواز در مي‌آيد. رسالة العقل و الروح. مجموعه الرسايل المينريه: 2/36.

قطعاً آناني كه روح و نفس را دو موجود جدا از هم مي‌دانند، راه صواب را پيش نگرفته‎اند و دچار اشتباه شده‌اند، با تأمل اندکي در نصوص گذشته متوجه مي‌شويم که نفس همان چيزي است كه فرشتگان موقع مرگ آنرا مي‌گيرند و به آسمان‌ها مي‌برند و باز آن را به جسد بر مي‌گردانند و از آن سوال مي‌شود و او هم خوشحال مي‌گردد و عذاب مي‌بيند، بنا به احاديث وارده از پيامبر صلي الله عليه وسلم اين همان روحي است که هنگام بيرون رفتن از جسد موجب فرو بستن چشم مي‌شود.

و اين آفريده يا مخلوقي كه زندگي بدان منوط است و با فقدان آن زندگي نيز از بين مي‌رود، همان روح يا نفس است، البته استعمال روح يا نفس يا اسم‌هاي ديگر براي اين موجود مانعي ندارد.

ابن تيميه مي‌فرمايد: روح و نفس از معاني متعددي تعبير مي‌کنند، روح به هوايي كه وارد بدن مي‌شود يا از آن خارج مي‌شود اطلاق مي‌گردد، همچنين روح به بخاريي كه از لوله‌هاي خالي قلب بيرون مي‌آيد و به صورت ماده تقريباً سياه رنگي در عروق جريان پيدا مي‌کند استعمال مي‌شود، که پزشكان آن را روح مي‌گويند و به روح حيواني شهرت دارد. اين دو مفهوم با مفهومي‌از روح که هنگام مرگ از بدن بيرون مي‌رود و آنرا نفس هم مي‌نامند، مغايرت دارد. منظور از نفس ذات و عين است و برخي مواقع براي خون هم استعمال مي‌شود، مثلا فقها مي‌گويند: برخي از موجودات خون جاري ندارند و برخي ديگر خون آنها جاري است. اين دو مفهوم از نفس با معني روح يکي نيستند. "رسالة العقل و الروح".

علاوه بر اين، كلمه روح به جبرئيل عليه السلام نيز گفته مي‌شود:

« نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ» الشعراء: 193

(جبرييل آن را فرو آورده است. ‏)

و بر قرآن نيز اطلاق مي‌گردد: « وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا» الشورى: 52

(همان گونه كه به پيغمبران پيشين وحي كرده‌ايم، به تو نيز به فرمان خود جان را وحي كرده‌ايم)

شارح عقيده طحاويه چنين نظر مي‌دهد كه روح و نفس هر چند كه به اين لطيفه ربانيه اطلاق مي‌گردند، اما نفس بطور اغلب وقتي بكار مي‌رود كه روح متصل به بدن باشد و وقتي از بدن جدا شود، اكثراً بدان روح گفته مي‌شود. شرح عقيده طحاويه(444).

ابن تيميه مي‌فرمايد: روح به لحاظ اينكه براي بدن تدبير مي‌كند، نفس گفته مي‌شود و به اين لحاظ كه لطيف است روح ناميده مي‌شود، بدين جهت است که باد را روح مي‌نامند و پيامبر صلي الله عليه وسلم مي‌فرمايد: (الرِّيحُ مِنْ رُوحِ اللَّهِ) (باد از روح خداوند است، يعني از روحي كه خداوند آن را خلق نموده است.) "رساله العقل و الروح. مجموعه الرسائل المنبريه": (6/37).

منبع حديث: "صحيح أبي داود" (5097).

آيا روح کيفيت معلومي‌دارد؟

از اين جهت كه روح نظيري در عالم هستي ندارد ما نمي‌توانيم آنرا تبيين و اوصافش را تعريف کنيم، بنابراين حکمت است که خداوند براي بيان آن از گزاره‌هايي چون بالا رفتن و پايين آمدن و ديدن و شنيدن و سخن گفتن استفاده مي‌کند.

البته چون چنين صفاتي مخصوص اجسام فيزيکي هستند، صعود و نزول و سمع و بصر روح براي ما معروف و معلوم نمي‌شود، پيامبر صلي الله عليه وسلم به ما خبر مي‌دهد که روح بسوي آسمان‌ها صعود مي‌كند و بعد به طرف قبر برمي‌گردد، همچنين رسول‎الله صلي الله عليه وسلم خبر داده كه روح خوشحال مي‌شود و عذاب مي‌بيند و بي ترديد اين نعمت بگونه‌اي نيستند كه ما به کيفيت آن علم و آگاهي پيدا کنيم.

آيا روح از بدن مستقل و جداست يا جزئي از بدن است؟

گروهي از متكلمين مبتدع از جهميه و معتزله بر اين باور‌ند كه روح جزئي از اجزاي بدن يا صفتي از صفات بدن است. و برخي ديگر مي‌گويند: روح عبارت است از حيات، مزاج يا خود بدن و جسم.

مشائيان از فلاسفه بر اين باوراند كه نفس بعد از جدا شدن باقي مي‌ماند اما نفس را به صفات باطلي متصف مي‌كنند و مي‌گويند: روح وقتي از بدن جدا مي‌شود به عقل مبدل مي‌گردد. عقل هم نزد آنها مجرد از ماده و پيوندهاي مادي است و ماده هم جسم است و عقل نزد آنان وجودي مستقل و جدا از بدن دارد و متصف به حركت و سكون نمي‌شود و قطعاً احوال آن تجديد نمي‌گردد.

هردو گروه گذشته در مورد روح راه اشتباهي را پيموده‎اند، متكلمين مبتدع مذموم كه قايل به حيات و مزاج و بدن بودن روح هستند، بسياري از آنان منكر عذاب شدند و مي‌گويند: در عالم برزخ روحي وجود ندارد تا عذاب ببيند يا از نعمات بهره ببرد، تا در نهايت نصوص وارد شده در اين مورد را رد مي‌کنند.

فلاسفه‌اي كه گمان مي‌کنند روح بعد از جدا شدن از بدن به عقل تبديل مي‌شود، مي‌گويند: روح وقتي از بدن جدا شد، هيچ حالتي از احوال برايش تجدد نمي‌يابد، يعني افعال حادثه‌اي مانند ديدن و شنيدن و دانستن و سرور و ناراحتي و غيره از آن سر نمي‌زند و ايجاد نمي‌شود، بلکه براي هميشه بر يک حالت باقي مي‌ماند، همانگونه که نزد آنها عقل و نفس داراي چنين حالت و کيفيتي هستند.

گروهي ديگر از فلاسفه ‌روح را با صفات واجب الوجود متصف مي‌کنند و مي‌گويند: روح نه داخل بدن است و نه خارج از آن، نه مغاير با بدن است و نه داخل در آن، نه متحرك است نه ساكن، نه صعود مي‌كند و نه پايين مي‌آيد و جسم و عرض هم نيست. "مجموع الفتاوي شيخ الاسلام".

علت اساسي اشتباه اين دو گروه اعتماد کردن بر عقل و پاي ريزي کردن مقايس دنيوي در مسايل غيبي و اخروي مي‌باشد که با چنين چيزهايي قابل مقياس و تفکر نيستند، گروه اول منكر وجود روح مستقل از بدن هستند و اين در واقع تكذيب و نفي نصوص متواتر است و انكار ضروريات ديني به حساب مي‌آيند و گروه دوم يعني فلاسفه مشايين و كساني كه حامي‌ديدگاه آنان هستند، هر چند به استقلال روح از بدن ايمان دارند، اما چون روح را از جنس بدن نمي‌دانند و آنرا مخالف همه موجودات ظاهري ديگر مي‌پندارند، به چنين حالات و حرکاتي که در نصوص نقل شده باور ندارند. مجموع الفتاوي شيخ الاسلام (3/31)

بنابر اصل تدوين شده آنها تعريف و تصوير روح بر اساس آن خيلي سخت و دشوار و حتي ناممکن است، تعبيرات و قياس آنها قادر به تصوير کشيدن از روح نيست و بي ترديد خداوند كساني را كه از خدا و رسول اجابت كردند و به گفته‌هاي خدا و رسول ايمان آوردند، هدايت نموده است و آنان بر اين عقيده‎اند كه روح جسمي‌است به اعتبار ماهيت از اين جسم مادي و محسوس متغاير است و آن جسمي‌است نوراني، علوي، خفيف و متحرك و مانند جريان آب در گلاب يا روغن در زيتون و آتش در زغال و در اعضا مانند آب در درخت جريان دارد. پس تا زماني که اين بدن توان تحمل روح را داشته باشد، روح در آن زندگي مي‌کند و آثار و نتايج را هم از راه بدن به بار مي‌آورد و حرکات ايجاد مي‌نمايد، ولي اگر بدن فاسد شد و توان تحمل را نداشت، روح به پرواز در مي‌آيد و از قبول چنين آثار و حرکتي سر باز مي‌زند و به سوي عالم برزخ به پرواز در مي‌آيد.

اين تعريف ابن قيم جوزي بود که در کتاب « الروح » آنرا بيان کرده است و امام اسفرايني در کتاب«الانوار البهية» (2/29) اين مطلب را نقل کرده و به ابن قيم نسبت داده است، و طحاوي با همين عبارت آنرا نقل کرده (شرح طحاوية 433). ابن قيم بعد از بيان تعريف مي‌فرمايد: اين قول درستي است و هر قول ديگري به جز اين نادرست و غير صحيح است، نصوص فراواني از قرآن و سنت و اجماع اصحاب و ادله عقلي و فطري آنرا تأييد مي‌کنند، سپس 115 دليل را ذکر مي‌کند و به رد ديدگاه ابن سينا و ابن حزم و ديگران مي‌پردازد.

دلايل زيادي را از قرآن مبني بر اينكه روح موجودي مستقل و جدا از بدن است، وجود دارند: «وَالْمَلآئِكَةُ بَاسِطُواْ أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ» الأنعام: 93

(‏فرشتگان دستهاي خود را (به سوي آنان) دراز كرده‌اند (و بر بناگوششان تپانچه و بر پشتشان تازيانه مي‌زنند و بديشان مي‌گويند: اگر مي‌توانيد از اين عذاب الهي) خويشتن را برهانيد‏)

« وَلَوْ تَرَى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُواْ الْمَلآئِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ» الأنفال: 50

(اگر ببيني (اي پيغمبر! هول و هراس و عذاب و عقابي را كه به كافران دست مي‌دهد) بدان گاه كه فرشتگان جان كافران را مي‌گيرند و سر و صورت و پشت و روي آنان را (از هر سو) مي‌زنند و (بديشان مي‌گويند): عذاب سوزان (اعمال بد خود) را بچشيد )

« اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ » الزمر: 42

(خداوند ارواح را به هنگام مرگ انسانها و در وقت خواب انسانها برمي‌گيرد. ارواح كساني را كه فرمان مرگ آنان را صادر كرده است نگاه مي‌دارد ‏)

« فَلَوْلَا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ * وَأَنتُمْ حِينَئِذٍ تَنظُرُونَ» الواقعة: 83 – 84

(پس چرا هنگامي‌كه جان به گلوگاه مي‌رسد، (توانائي بازگرداندن آن را نداريد؟!). و شما در اين حال مي‌نگريد ‏)

« كَلَّا إِذَا بَلَغَتْ التَّرَاقِيَ * وَقِيلَ مَنْ رَاقٍ * وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ * وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ * إِلَى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ» القيامة: 26 – 30

(چنين نيست كه گمان مي‌برند. هنگامي‌كه جان به گلوگاه برسد. ‏ (از طرف حاضران و اطرافيان سراسيمه و دستپاچه او، عاجزانه و مأيوسانه) گفته مي‌شود: آيا كسي هست كه (براي نجات او) افسون و تعويذي بنويسد؟! ‏‏‏ و (محتضر) يقين پيدا مي‌كند كه زمان فراق فرا رسيده است. ‏ ساق پائي به ساق پائي مي‌پيچد و پاها جفت يكديگر مي‌گردد. ‏ در آن روز، سوق (همگان) به سوي پروردگارت خواهد بود. ‏‏)

چيزي که گرفته مي‌شود و به حلقوم مي‌رسد و فرشتگان آنرا مي‌گيرند بايد حقيقت داشته باشد و از بدن مستقل باشد.

و رواياتي را از رسول‎الله صلي الله عليه وسلم داير بر اينكه فرشته مرگ روح را قبض مي‌كند و فرشتگان آن را در كفني از كفن‌هاي بهشت يا دوزخ مي‌گذارند و بعد به سوي آسمان‌ها بالا برده مي‌شود، اگر نيكوكار و صالح باشد، درهاي آسمان برويش باز مي‌شوند و اگر بدکار باشد درها بسته مي‌شوند، سپس روح به جسد برگردانده مي‌شود، مورد سوال قرار مي‌گيرد، خوشحال مي‌شود و عذاب مي‌بيند و ارواح شهدا مومنان بر درختان بهشت آويزان كرده مي‌شوند و وقت قبض روح ‌چشم‌ها آنرا دنبال مي‌كنند، اين نصوص و نصوص فراوان ديگر که بطور مجموع دال بر اين مطلب هستند كه روح موجودي مستقل و جدا از اجساد است و بعد از مفارقت براي هميشه باقي و ماندگار مي‌مانند.

محل استقرار روح در بدن:
روح در سرتاسر بدن انسان جريان دارد. ابن تيميه مي‌فرمايد: روح به هيچ جاي بدن اختصاص ندارد، بلكه مانند حيات و زندگي در تمام بدن جريان دارد؛ چون زندگي مشروط به روح است، تا زماني روح در جسد باشد، جسد زنده است و هرگاه از جسد جدا شد، زندگي و حيات نيز جسد را رها مي‌سازد. رساله العقل و الروح، مجموعه رسال المنيريه:(3/47).

آيا روح انسان نيز مخلوق است؟

گروهي از فلاسفه بر اين عقيده‎اند كه روح غير مخلوق و قديم و ازلي است، اما از ذات الهي جدا است، خلاصه در مورد روح همان عقيده را برگزيده‌اند که در مورد عقل و نفس اتخاذ کرده بودند.

گروه‌هاي ديگري كه روح را فرشته مي‌دانند از پيروان همين نحله هستند.

گروه ديگري از زنادقه اين امت و گمراهان از متكلمين و متصوفين و اهل بدعت بر اين عقيده‎اند كه روح از ذات خداوند است، بنابر گفته ابن تيميه اين گروه از گروه گذشته خيلي بدتر و خطرناکتر هستند، چون اين گروه انسان را به دو بخش لاهوتي که روح است و ناسوتي که جسد است تقسيم کرده‎اند. مجموع فتاوي شيخ الاسلام: (4/222).

واقعيت اين است كه روح بنا به دلايل فراوان مخلوع و مبتدع است:

1- الاجماع:

شيخ الاسلام ابن تيميه مي‌فرمايد: روح انسان به اتفاق امت و ائمه سلف و قاطبه اهل سنت و جماعت مخلوق و مبتدع است. بزرگان فراواني چون محمد بن نصر مروزي، امام معروف و مشهود كه در زمان خود از هرکسي به اختلاف و اجماع امت آگاه‎تر و خبيرتر بود، اين اجماع را نقل کرده است.

همچنين ابو محمد بن قتيبه در كتاب «اللقط» پيرامون مخلوق بودن روح مي‌فرمايد: همه مردم اتفاق دارند كه خداوند آفريدگار بهشت و بوجود آورنده نسيم (روح) است.

در اين مورد از ابو اسحاق پرسيدند، ايشان هم در جواب فرمود: کسي که به راه راست هدايت يافته باشد در اين مورد شکي ندارد. سپس در ادامه مي‌فرمايد: روح جزو مخلوقات است، گروه‌هاي فراواني از علما و مشايخ در اين باره سخن گفته‌اند و ديدگاه مخالف مخلوق بودن را رد و باطل ساخته‌اند.

حافظ ابوعبدالله بن منده در اين باره كتاب قطوري بنام «الروح و النفس» به رشته تحرير در آورده و احاديث و آثار زيادي در راستاي مساله مورد بحث را بيان فرموده است. علاوه بر ايشان تعداد زيادي از ائمه مانند: امام محمد بن مروزي، شيخ ابو يعقوب الخزار، ابو يعقوب النهر جوري، قاضي ابويعلي در اين باره كتاب نوشته‌اند و بزرگاني از ائمه درباره مخلوق بودن و جدا بودن روح از جسد قلم فرسائي کرده‌اند و به شدت بر مخالفين اين عقيده تازيده‌اند مخصوصاً نوک قلم خود را به سوي كساني كه درباره عيسي عليه السلام معتقد به وحدت روح و جسم بوده‌اند، نشانه رفته‌اند.

2- كتاب و سنت

دلايل فراواني از كتاب خدا و سنت مبني بر مخلوق بودن روح ذکر شده‌اند، مثلاً:

« اللّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ» الرعد: 16

(خدا آفريننده همه چيز است)

شارح عقيده طحاويه با استناد به اين آيه مي‌فرمايد: اين آيه عام است و تمام اشيا را در بر مي‌گيرد.

« هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنسَانِ حِينٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئًا مَّذْكُورًا» الإنسان: 1

(آيا (جز اين است كه) مدّت زماني بر انسان (در شكم مادر، به گونه نطفه و جنين) گذشته است و او چيز قابل ذكر و شايسته توجّه نبوده است‌؟! ‏)

« قَالَ كَذَلِكَ قَالَ رَبُّكَ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَقَدْ خَلَقْتُكَ مِن قَبْلُ وَلَمْ تَكُ شَيْئًا» مريم: 9

(فرمود: (مطلب) همين گونه است (كه پيام داده است ). پروردگار تو گفته است اين كار براي من (كه خدايم، و از هيچ، همه چيز را آفريده‌ام، و از جمله خودِ) تو را كه قبلاً هيچ نبودي، هستي بخشيده‌ام، آسان است. )

قطعاً انسان عبارت از روح و بدن است و در آيه 9 سوره مريم خداوند مجموع روح و بدن حضرت ذكريا را مورد خطاب قرار داده است. ابن تيميه مي‌فرمايد: انسان عبارت است از مجموع روح و بدن، حتي اختصاص انسان بيشتر به روح است تا جسد، چون بدن مرکب روح است، همانگونه که ابو درداء مي‌گويد: يقيناً روح مرکب بدنم است، اگر با آن به نرمي‌رفتار كنم مرا به مقصدي مي‌رساند و اگر در حق آن شدت به خرج بدهم مرا به مقصد نمي‌رساند.

ابن منده و ديگران از ابن عباس رضي الله عنه چنين روايت كرده‎اند که تا ميان روح و بدن اختلاف باشد خصومت هم تا روز قيامت ادامه خواهد داشت، روح به جسم مي‌گويد: تو بودي كه كارهاي بد را انجام دادي و بدن هم در جواب به روح مي‌گويد: تو مرا به انجام كارهاي بد امر كردي، آنگاه خداوند فرشته‌اي را به منظور حل اختلاف ميان روح وبدن مي‌فرستد، فرشته چنين قضاوت مي‌كند: مثال شما (روح و بدن) مانند دو انسان است كه يكي از آنها فاقد دست و پا و زمين گير است و ديگري نابينا، اين دو وارد باغي مي‌شوند و در آن باغ يكي كه فاقد دست و پا است ميوه‌اي را بالاي درختي مي‌بيند و خطاب به ديگري مي‌گويد: من ميوه‌اي را مي‌بينم اما توان بلند شدن را ندارم. نابينا مي‌گويد: من مي‌توانم بلند شوم و از درخت بالا بروم، اما ميوه را نمي‌بينم. شخص زمين گير مي‌گويد: مرا بر پشت خود سوار كن تا آن ميوه را بچينيم. نابينا او را بر پشت خود سوار مي‌كند و او بنا به هدايت و رهنمائي زمين گير ميوه را از بالاي درخت مي‌چيند. آنگاه فرشته قاضي مي‌گويد: كدام يك از اين دو نفر مجرم هستند؟ روح و بدن مي‌گويند: هر دو مجرم هستند. فرشته مي‌گويد: پس شما دو تا نيز همين حالت را داريد و هر دو مجرم هستيد. مجموع فتاوي شيخ الاسلام: 222.

3- در راستاي اين بحث روايات زيادي از رسول‎الله صلي الله عليه وسلم مبني بر اينكه ارواح قبض مي‌شوند و در كفن‌ها و خوشبو‌هايي که فرشتگان به همراه خود دارند، گذاشته مي‌شوند، سپس به سوي آسمان‌ها برده مي‌شوند و در نهايت عذاب داده مي‌شوند يا از نعمات بهره مي‌جويند، همه اين اوضاع و احوال براي موجودات مخلوق و حادث به کار مي‌روند نه قديم و ازلي.

4- اگر ارواح مخلوق و متربي نمي‌بودند، هرگز به ربوبيت پروردگار اعتراف نمي‌كردند، اما زمان تعهد گرفتن از ارواح انسان‌ها، خداوند متعال خطاب به ارواح فرمود:

« وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِي آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنفُسِهِمْ أَلَسْتَ بِرَبِّكُمْ قَالُواْ بَلَى» الأعراف: 172

((اي پيغمبر! براي مردم بيان كن) هنگامي‌را كه پروردگارت فرزندان آدم را از پشت آدميزادگان (در طول اعصار و قرون) پديدار كرد و (عقل و ادراك بدانان داد تا عجائب و غرائب گيتي را دريابند و از روي قوانين و سنن منظّم و شگفت‌انگيز هستي، خداي خود را بشناسند و بالاخره با خواندن دلائل شناخت يزدان در كتاب باز و گسترده جهان، انگار خداوند سبحان) ايشان را بر خودشان گواه گرفته است (و خطاب بدانان فرموده است) كه: آيا من پروردگار شما نيستم‌؟ آنان (هم به زبان حال پاسخ داده و) گفته‌اند: آري!‏)

بنا بر اين چون خداوند رب ارواح است، بايد ارواح متربي و مخلوق باشند.

5- اگر ارواح مخلوق نباشند، نصاري در عبادت عيسي و الوهيت پنداشتنش مورد ملامت قرار نمي‌گيرند.

6- اگر روح حادث و مخلوق نمي‌بود، داخل دوزخ نمي‌شد و عذاب نمي‌ديد و از خداوند محجوب نمي‌شد و در بدن پنهان نمي‌گشت و در اختيار فرشته مرگ قرار نمي‌گرفت، توصيف نمي‌شد، مورد محاسبه قرار نمي‌گرفت، عبادت نمي‌شد، نمي‌ترسيد و نمي‌هراسيد، حال آنكه ارواح مومنان مي‌درخشند و ارواح كافران مانند زغال سياه مي‌شوند. مجموع فتاوي (4/220).

منبع: کتاب "قيامت صغري و کبري"؛ دکتر عمر سليمان اشقر.‏

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: